วิธีการปรับปรุงพันธุ์พืชผสมตัวเอง

              วิธีการปรับปรุงพันธ์ที่นิยมใช้กันมีทั้งหมด 5 วิธีดังนี้ คือ
              1.วิธีการคัดเลือกหมู่  คือ การเลือกกลุ่มของสายพันธุ์ที่มีลักษณะที่ดีหรือลักษณะที่ต้องการไว้จำนวนหนึ่ง เพื่อนำไปปลูกในชั่วต่อไป และทำต่อเนื่องต่อไปหลาย ๆ ปีจนกว่าจะได้พันธุ์ที่ค่อนข้างมีลักษณะที่ต้องการสม่ำเสมอ จึงจะหยุดการคัดเลือก และใช้เป็นพันธุ์ขยายต่อไป
              2.การคัดเลือกพันธุ์บริสุทธิ์ เป็นการคัดเลือกให้เหลือพันธุ์แท้เพียงพันธุ์เดียว  มีขั้นตอนการคัดเลือก ๓ ขั้นตอน ดังนี้
                2.1 คัดเลือกสายพันธุ์หรือพืชต้นที่มีลักษณะดีไว้จำนวนหนึ่ง ยิ่งมากยิ่งดี 
                2.2 นำเมล็ดจากต้นที่คัดเลือกไปปลูกแบบต้นและแถว ในสภาพของแปลงปลูกที่มีความสม่ำเสมอกัน แล้วคัดเลือกสายพันธุ์หรือต้นที่ดีจากแถวที่ดีไว้ คัดทิ้งแถวที่มีลักษณะเลวหรือไม่ต้องการออกไป ทำการคัดเลือกเช่นนี้ต่อไปหลาย ๆ ชั่วให้เหลือสายพันธุ์ที่ดีจริง ๆ เพียงไม่กี่สายพันธุ์
               2.3 เมื่อไม่สามารถแยกความแตกต่างของสายพันธุ์ด้วยสายตายแล้ว จึงนำสายพันธุ์ที่ผ่านการคัดเลือกมาแล้ว ไปคัดเลือกแบบหลายชุดซ้ำกัน โดยมีพันธุ์มาตรฐานมาร่วมเปรียบเทียบด้วย เพื่อให้การคัดเหลือมีประสิทธิภาพมากขึ้น และสามารถเปรียบเทียบผลิตผลของสายพันธุ์ได้ด้วย
               การคัดเลือกพันธุ์บริสุทธิ์เป็นวิธีที่ไม่เกี่ยวข้องกับการผสมพันธุ์ 
              3. การคัดเลือกแบบรู้ (จด) ประวัติ ใช้ในกรณีที่พืชต่างพันธุ์กันมีลักษณะดีกันคนละอย่าง เช่น พันธุ์ ก. มีผลิตผลสูง ส่วนพันธุ์ ข. มีความต้านทานโรค การที่จะผสมพันธุ์ให้ได้พืชพันธุ์ใหม่ที่มีลักษณะดีทั้ง 2 อย่างอยู่ในพันธุ์เดียวกันจำเป็นต้องผสมพันธุ์ทั้งสองเข้าด้วยกัน แล้วคัดเลือกลูกผสมชั่วหลัง ๆ ของพันธุ์ทั้งสอง ให้ได้พันธุ์ที่มีลักษณะที่ดีของพันธุ์ทั้งสองอยู่ด้วยกัน แต่เนื่องจากลักษณะบางอย่างควบคุมด้วยยีนหลายคู่ ดังนั้น การกระจายพันธุ์ของลูกผสมชั่วหลังจึงมีจำนวนมาก การที่จะคัดเลือกให้เหลือพันธุ์ที่ดีเป็นพันธุ์บริสุทรธิ์ไว้เพียงไม่กี่สายพันธุ์จะต้องคัดเลือกสายพันธุ์ต่าง ๆ ระหว่างชั่วที่ 2-ชั่วที่ 6 ด้วยสายตา โดยคัดเฉพาะต้นที่มีลักษณะรวมทั้งของพ่อและของแม่ไว้จำนวนหนึ่ง เพื่อนำไปปลูกแบบรวงต่อแถวในชั่วต่อไป ส่วนพวกที่เหลือคัดทิ้งไปจำนวนต้นที่คัดเลือกไว้ในชั่วแรก ๆ จะมีส่วนสัดค่อนข้างมาก และลดน้อยลงตามลำดับในชั่วถัดไป จนถึงชั่วที่ 6  เพราะตามทฤษฎีของพืชที่ผสมตัวเองพบว่าพันธุ์ที่เป็นพันธุ์ไม่แท้หรือพันธุ์ผสม หากปล่อยให้ผสมตัวเองซ้ำกันจนถึงชั่วที่ 6 สายพันธุ์จะค่อย ๆ กลายเป็นพันธุ์บริสุทธิ์เกือบ 100% และเมื่อสายพันธุ์มีความสุทธิเพิ่มมากขึ้น มีความแตกต่างระหว่างสายพันธุ์ก็จะพิจารณาด้วยสายตายากยิ่งขึ้น จำเป็นต้องเปลี่ยนไปคัดเลือกโดยวิธีอื่น
              4.การผสมแบบพันธุ์รวม เป็นการคัดเลือกหลังการผสมพันธุ์แบบง่ายๆ ประหยัด แต่ลักษณะบางอย่างยังไม่สม่ำเสมอหรือเป็นพันธุ์บริสุทธิ์ที่สมบูรณ์ หากต้องการให้เป็นพันธุ์บริสุทธิ์จะต้องคัดเลือกต่อไปแบบรู้ประวัติอีกระยะหนึ่ง วิธีการคัดเลือกมีดังนี้

                  4.1 ปลูกลูกผสมชั่วที่สอง (F(...)) จำนวนมากว่า 1,000 ต้นขึ้นไป ยิ่งมากยิ่งดี โดยใช้วิธีการและระยะปลูกตามแบบการปลูกแบบการค้าทั่วไป

                  4.2 เก็บเกี่ยวทั้งแปลง รวมเมล็ดเข้าด้วยกันทั้งหมด แล้วปลูกในชั่วต่อไปเหมือนปลูก F(...) ทำซ้ำต่อไปหลาย ๆ ชั่ว ต้นที่มีลักษณะไม่ดีจะตายไปเองตามธรรมชาติ เพราะไม่สามารถเบียดเสียดแข่งกับต้นที่ทนทานได้ 

                  4.3 คัดทิ้งต้นที่มีลักษณะเลวที่เห็นได้ชัดออกบ้าง

                  4.4. หลังจากชั่วที่ ๓ แล้ว อาจใช้เป็นพันธุ์ส่งเสริมได้ทันที หรือคัดเลือกแบบรู้ประวัติต่อไปจนกว่าจะได้พันธุ์บริสุทธิ์ที่ดี

              5. การผสมแบบกลับทาง เป็นการปรับปรุงพันธุ์พืชบางพันธุ์มีลักษณะดีหลายอย่างอยู่แล้ว และเป็นพันธุ์ที่ใช้กันอย่างแพร่หลายอยู่แล้วในท้องถิ่นแต่ขาดลักษณะที่ต้องการบางอย่าง หากมีความประสงค์จะปรับปรุงให้มีลักษณะที่ขาดนั้นเพิ่มขึ้นในพันธุ์ จะต้องใช้การผสมแบบกลับทาง ซึ่งมีวิธีการดังนี้

                  5.1 ผสมระหว่างพันธุ์ A ที่ต้องการนำไปปรับปรุงพันธุ์ให้ดีขึ้นกับพันธุ์ B ที่มียีนดี ซึ่งพันธุ์ A ขาดอยู่ และต้องการเพิ่ม
                  5.2 นำลูกผสมชั่วที่ ๑ (F₁) ไปผสมกลับกับพันธุ์  A เป็นพันธุ์ A²x B เมื่อเก็บเกี่ยวเลือกเฉพาะต้นที่มีลักษณะพันธุ์ B อยู่ด้วย
                  5.3 ผสมตัวเองพันธุ์  A²x B เพื่อปลูกเป็น F₂ของพันธุ์ A²x B แล้วคัดเลือกต้นที่มีลักษณะ  A และ B  อยู่ด้วย เพื่อปลูกเป็นลูก-ผสมชั่วที่ ๓ (F₃)
                 5.4 ผสม (F₃) ของ A²x B กับพันธุ์ A เพื่อให้ได้พันธุ์ A³x B
                 5.6 ผสม A³x B กับพันธุ์ A เพื่อให้ได้พันธุ์ A⁴x B
                 5.7 ผสมลูกผสมกลับไปยังพันธุ์ A เรื่อย ๆ จนถึง A⁶x B
                 5.8 รวบรวมสายพันธุ์แท้ที่มีลักษณะของพันธุ์ A และ  B เข้าด้วยกันเพื่อขยายใช้เป็นพันธุ์ส่งเสริมต่อไป 

ที่มา : http://kanchanapisek.or.th/kp6/BOOK17/chapter9/t17-9-l2.htm#sect4